(#1) Het Oude Stadhuis is gebouwd vanaf 1534 in opdracht van Vrouwe Elisabeth van Culemborg. Eerder stond hier al een raadhuis, waarvan resterende delen in het huidige gebouw zijn verwerkt. In de loop der tijd werden aangrenzende panden bij het gebouw betrokken en werden stukken aangebouwd. Kenmerkend voor de laatgotische architectuur zijn onder andere de bakstenen gevels, de korfboogvormige ontlastingsbogen boven deuren en vensters en de pinakels aan de treden van de trapgevel. Midden voor het stadhuis ligt een blauwe steen, waar vroeger misdadigers terechtgesteld werden. Op het bordes zie je nog de kaak (schandpaal) waar op marktdagen gestraften ‘aan de kaak werden gesteld’. Je kunt het Oude Stadhuis gratis bezoeken tijdens de rondleidingen op de eerste zaterdag van de maand. Vertrek vanaf het Toeristisch Informatie Punt, aanmelden is niet nodig.
Oude Stadhuis, Oude Vismarkt 4, aanvang rondleiding 14.00, duurt ongeveer een uur, aanmelden op grobmelucnesdigsiuhdats@gmail.com
(#2) De Culemborger bezoekt het geboortehuis van Jan van Riebeeck waarschijnlijk voor de aankoop van een fles wijn op de begane grond, maar in het pand is ook het kleine Museum Jan van Riebeeckhuis gevestigd, waar je tegen een schamele vergoeding kunt zien hoe hier eeuwen geleden werd geleefd. Het 16e-eeuwse pand heeft een afgeknotte trapgevel, opvallende rode luiken en sierankers aan de gevel. Ook binnen zijn de middeleeuwse en 17e-eeuwse kenmerken nog altijd zichtbaar. De geboren Culemborger Jan van Riebeeck stichtte in dienst van de VOC in 1652 Kaap de Goede Hoop in Zuid-Afrika. Aan zijn 400e verjaardag werd in 2019 bescheiden gememoreerd met een open buiten-expositie in de tuin achter het pand. In de tuin staan dezelfde planten als die Van Riebeeck liet aanplanten in de tuin van het verversingsstation in Kaap de Goede Hoop. Zoals de druif die hij introduceerde, tegenwoordig nog altijd ingrediënt van de Culemborgwijn. Op vrijdag en zaterdag drink je in het wijncafé van Wijn en Verwonderen jouw wijnkeuze per glas rechtstreeks uit de winkel, bij zonnig weer in de prachtige tuin. Of neem een flesje mee!
Museum Jan van Riebeeckhuis, Achterstraat 38, open volgens winkelopening: wo-do 13.00-18.00, vr 11.00-19.00 en za 10.00-17.30, www.janvanriebeeckhuis.nl
(#3) Aan de zijgevel van het pand tegenover het geboortehuis van Jan van Riebeeck hangt de reclameschildering Miss Blanche voor sigarettenmerk Virginia die nog stamt uit 1925. Gemaakt door kunstschilder Vilmos Huszár, medeoprichter van De ‘Stijl’ beweging (herkenbaar door veel primaire kleuren en een schematische weergave van de voorstelling). Toentertijd werden dit soort reclame-uitingen op grote schaal gedaan, maar nu zijn ze merendeels verdwenen. Deze zeldzame, nog gave versie is van kunsthistorisch belang in Nederland en daarom een Rijksmonument. Met recht een pareltje in Culemborg dus!
Tegenover Museum Jan van Riebeeckhuis, Tollenstraat 36
(#4) Slenter op je gemakje door het middeleeuwse stratenplan van Culemborg en uiteraard over het kenmerkende centrale plein, de Markt. Je vind hier een keur aan eeuwenoude trapgevels. Stel je eens voor hoe langs deze zelfde gevels eeuwen geleden al paardenhoeven klonken en luister in je hoofd naar de geluiden die je tijdens de markt zou hebben gehoord. fotootje binnenmolenstraat in sepia
(#5) Vroeger werd de vis in onze marktstad op de Oude Vismarkt verkocht. Tot in 1519 de visafslag werd verplaatst naar de Vismarkt die gunstiger gelegen was bij de toenmalige Schoteldoeksehaven. In 1787 werd de huidige Vishal gebouwd die vanaf 1788 tot 1940 iedere vrijdag in gebruik is geweest voor de handel in verse gevangen zee- en riviervis, zoals paling en snoekbaars. Naast de ingang stonden aan weerszijden de visbanken. Zelfs tot in de 20e eeuw bleef het de taak van de stadsomroeper om aan iedereen te laten weten dat de verse vis gearriveerd was. Het beeld naast de Vishal portretteert de laatste stadsomroeper Manus van Empel. In 2002 werd de Vishal verbouwd en het gebouw doet nu dienst als ontmoetingsplek en brocante.
Vishal, ter hoogte van Havendijk 5
(#6) Vroeger stond er in Culemborg een heus Kasteel, Caetshage genaamd. De waterburcht die omgeven werd door grachten moet een imposant bouwwerk geweest zijn. Hier woonde ooit ook Vrouwe Elisabeth van Culemborg. Helaas is het kasteel in de 18e eeuw in verval geraakt en tenslotte geheel afgebroken. Alleen de fundamenten zijn overgebleven. In de Groene Schuur van de Kasteeltuin zijn bijzondere vondsten te zien uit de archeologische resten. Op het terrein vind je bovendien een ruïne en een waterput. Onderzoek en rondleidingen worden door vrijwilligers verzorgd.
Kasteeltuin Culemborg, Lange Meent 11, open tussen april en september, op zaterdagen 13.00-17.00 , www.kasteeltuinculemborg.nl
(#7) In de 14e eeuw was Culemborg al een belangrijke florerende handelsstad en een vrijstad met eigen rechtspraak. Kuylenburgh was een centrale marktstad en kende een levendige industrie. Armen en zieken vonden verzorging in de stad en weeskinderen werden al vanaf 1560 opgevangen in het Elisabeth Weeshuis, gebouwd uit de nalatenschap van de zeer sociaal voelende Vrouwe Elisabeth. Tot 1952 hebben hier kinderen gewoond. In het Elisabeth Weeshuis museum kun je er meer over ontdekken. Er is ook een prachtige tuin en je waant je al terug in de tijd vanaf het moment dat je vanonder de statige poort het terrein op komt.
Elisabeth Weeshuis, Herenstraat 29, open wo-zo 12.00-17.00, programma www. weeshuismuseum.nl
(#8) De Culemborgse stadsmuren stammen nog uit of iets na 1318, toen de nederzetting Kuylenburgh haar stadsrechten verwierf, waaronder tolvrijheid op de jaarmarkt en asielrecht. Er werd een muur om de stad gezet en later werd de stad nog twee maal buiten de bestaande muren uitgebreid. Ondanks de naam Vrijstad kon niet iedereen zich hier vrijelijk vestigen. De stad had een eigen rechtspraak en als je iets misdaan had, moest je je verantwoorden en ontliep je je straf niet. Maar, jouw schuldeiser werd de stad niet ingelaten zo lang jij er verbleef. Grote delen van de 14e-eeuwse stadsmuren zijn bewaard gebleven en te bewonderen aan de westzijde rond ‘t Jach of bij de Ridderstraat. Ook in de Weeshuistuin tref je nog restanten aan.
(#9) Aan de rand van het marktplein vind je de enige nog overgebleven stadspoort van de totaal zeven poorten die onze vestingstad ooit had. Toen de stad nog uit verschillende delen bestond in de 14e eeuw, alle drie apart ommuurd en begracht, was deze poort de verbinding tussen de oude en de nieuwe stad. Vandaar de naam Binnenpoort. Of Lanxmeerpoort, want hier lag ook de naastgelegen nederzetting Lanxmeer. Je ziet in het plafond nog de sleuven voor het valhek dat kon worden neergelaten.
Binnenpoort of Lanxmeerpoort, ter hoogte van Tapperij De Poortwachter, Everwijnstraat 27
(#10) In de stadspoort klinkt nog iedere dag om 21.55 uur de Papklok. Een eeuwenoude waarschuwing voor het destijds sluiten van de poorten om 22.00 uur. Maar ook een teken voor de landarbeiders om naar huis te komen en na een laatste bordje pap naar bed te gaan. De vloedmerken op de buitenstadse kant van de poort geven de data en de hoogte van het water aan tijdens verschillende overstromingen van de stad.
Binnenpoort of Lanxmeerpoort, ter hoogte van Tapperij De Poortwachter, Everwijnstraat 27
(#11) Ten zuiden van de Binnenpoort, loop je op de Varkensmarkt. Tijdens de reformatie mochten de katholieken geen kerkdiensten meer houden. Zij verscholen zich in die tijd in een schuilkerk aan de Varkensmarkt (achter de huidige pastorie van de H.H. Barbara en Anthoniuskerk). Op het plein vind je enkel historische panden en hier staat één van de vier nog overgebleven antieke 18e-eeuwse waterpompen.
(#12) Bij de aanleg ervan was Culemborg eventjes wereldberoemd. De Kuilenburgse spoorbrug uit 1868 was op dat moment met een overspanning van 157 meter de langste spoorbrug van Europa. Bij het station van Culemborg, onderaan de helling, stond in de locomotiefloods een locomotief paraat om treinen de spoorbrug over te helpen. Tegenwoordig is in deze loods een restaurant gevestigd. Het succes van de Kuilenburgse brug was aanleiding voor de bouw van de brug over de Moerdijk. In 1983 werd de brug vervangen door een nieuwe spoorbrug, gebouwd bovenop de 19e-eeuwse pijlers. Een klein deel van de oude, beroemde spoorbrug is verwerkt in een kunstwerk dat naast de brug staat aan de Culemborgse kant van de Lek. Rond de feestdagen wordt deze pilaar omgetoverd tot een verlicht kunstwerk, De Engel van Culemborg.
Culemborgse Lekbrug, Brugmanpad
(#13) Tijdens een gratis stadswandeling met één van de enthousiaste stadsgidsen door het middeleeuwse stratenplan van de oude binnenstad leer je meer over de geschiedenis van Vrijstad Culemborg. Een wandeling duurt ongeveer 1,5 uur en neemt je mee naar het oude weeshuis en het prachtige stadhuis op de Markt. Maar de aanstekelijke verhalen die de gidsen tijdens de tour vertellen gaan ook over de meer achteraf gelegen hofjes en minder opvallende historische pandjes, die anders wellicht aan je aandacht zouden ontsnappen. Aan de wandelingen kun je gratis deelnemen op de eerste zaterdag van de maand van april t/m oktober. Wel even aanmelden. Vertrek vanaf het voorplein van het Elisabethweeshuis.
Stichting Stadsgidsen Culemborg, Elisabethweeshuis, Herenstraat 29. Aanvang 11.00, gratis stadswandelingen alleen in het zomerseizoen, vooraf aanmelden is noodzakelijk, tot vrijdag 17.00, stadsgidsenculemborg.weebly.com
(#14) Je zou er ongemerkt langs kunnen lopen als je niet zou weten dat hier een verborgen pareltje gevestigd is. Sigarenfabriek Van der Donk, eerder onder de naam ‘Sigarenfabriek Havana’, was het de laatste fabriek in Nederland waar nog handmatig sigaren worden gerold. Met liefde voor het ambacht. Met recht een tijdmachine waar je de geur van tabak opsnoof van de machines en werktafels uit de jaren ’50. Churchill heeft Van der Donk sigaren gerookt en er wordt gefluisterd zelfs ook ons koninklijk huis. Door vernieuwde wet- en regelgeving moest de fabriek in 2024 helaas de deuren sluiten, maar de sigaren worden aan de overkant nog wel verkocht bij Sigarenhandel De Zandpoort.
Sigarenfabriek Van der Donk, Zandstraat 102, www.vanderdonksigaren.nl, de oude fabriek bezoeken is momenteel niet mogelijk
(#15) Volgens Van Kooten en De Bie in het Simplisties Verbond lijkt de Watertoren (1911) in onze stad door de vorm en het in 1972 aangebrachte aluminium rond de bovenkap op een horlogeknopje en daarom doopten zij de toren om tot ‘het knopje om de wereld op te draaien’. Tot eind 2018 was het mogelijk de ruim 100 jaar oude watertoren met een reservoir voor 200 m3 water en het ernaast gelegen pompgebouw te bezoeken en beklimmen. Het uitzicht over de stad is magnifiek. Door werkzaamheden en een onderzoek naar herontwikkeling van de gebouwen is het op dit moment alleen mogelijk de toren van buitenaf te bewonderen.
Stichting Watertoren Culemborg, Rijksstraatweg 45
(#16) Trek er op uit naar fort Werk aan het Spoel. Begin 18e eeuw was het Spoel een aangelegde sluis die fungeerde om een einde te maken aan de terugkerende wateroverlast in het Culemborgse Veld. Na de invasie van de Fransen eind 18e eeuw werd besloten de bestaande Hollandse Waterlinie uit de 17e en 18e eeuw uit te breiden. Het Spoel werd hervormd tot een fort en maakte vanaf 1871 onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarmee men een groter deel van Nederland middels inundatie kon verdedigen tegen de vijand, ofwel door gebieden gecontroleerd onder water te laten lopen zodat het zicht op wegen, sloten en vaarwegen werd ontnomen. Samen met het sluizenstelsel van Fort Everdingen, dat net iets verderop aan de Goilberdingerdijk ligt, kon men de stand van het water in de polders tussen de Diefdijk en Culemborg manipuleren. Later, vanaf de Eerste en Tweede Wereldoorlog, kregen beide forten ook een militaire bestemming, hetgeen nog altijd zichtbaar is. In de velden rondom de forten vind je nog steeds schuilbunkers en de ‘kogelvanger’, een muur die toen onderdeel was van de schietbaan. In de uiterwaarden staat de ‘inundatiebank’, een lange houten bank die het vroegere waterpeil van het ondergelopen gebied aangeeft. Tegenwoordig worden bij Werk aan het Spoel culturele evenementen georganiseerd, maar je kunt ook meedoen met een rondleiding over de geschiedenis van het fort. Of eet een hapje bij Caatje aan de Lek. In Fort Everdingen huist nu in één van de genieloodsen een bierbrouwerij waar je het vloeibare goud ook kunt proeven.
Werk aan het Spoel, Goilberdingerdijk 40, buitenterrein vrij toegankelijk, Caatje aan de Lek open wo 11.00-17.00 en do-zo 11.00-21.00, www.caatjeaandelek.nl
Fort Everdingen, bij Noodweg 2, proeflokaal open vrijdag 12.00-18.00, zaterdag 11.00-18.00 en zondag 10.00-18.00, www.forteverdingen.com(#17) In de unieke cultuurcentrum ontmoetingsplaats en cultuurpodium De Gelderlandfabriek kun je terecht voor workshops, en cursussen, flexwerk of een vergadering, een leuke voorstelling, of een smakelijke Italiaanse maaltijd. Er staat bijna dagelijks iets op het programma. Aan de oude locomotiefloods, waar nu het restaurant gevestigd is, werd vanaf de jaren 30 van de vorige eeuw steeds een deel aangebouwd van de beroemde meubelfabriek Gelderland, bekend om haar designklassiekers. Het pand is inmiddels industrieel erfgoed. De tekentafel van Jan des Bouvrie die hier destijds werkte staat nog in het gebouw. In het voormalige tekenlokaal en de productiehal zijn nu ateliers en studio’s gevestigd als werkplaats voor creatieve ambachtslieden, ook wel ‘Fabriekers’ genoemd. Als gast kun je geïnspireerd raken door te werken op een flexplek naast de Fabriekers. Ook is er een cultureel programma met toneel, exposities en tentoonstellingen. Zo transformeer je als vanzelf van bezoeker naar ‘meemaker’.
De Gelderlandfabriek, Stationsweg7, programma www.degelderlandfabriek.nl
(#18) Culemborg is van oudsher een meubelstad. Al vanaf de 17e eeuw stond in vele huishoudens de zogenaamde Culemborgse Stoel, een bruin- of roodgelakte houten stoel met een biezen mat. Langzaamaan raakte die stoel, en ook het zitten op rietwerk, uit de gratie. De meeste Culemborgse meubelfabrieken zijn ontstaan na de tweede wereldoorlog, vaak gewoon in een schuurtje achter het huis. Bijvoorbeeld de Gelderlandfabriek, met topontwerpers Jan des Bouvrie en Henk Vos. Of Gispen, het bekende Rotterdamse meubelbedrijf van interieurontwerper Willem Hendrik Gispen dat al meer dan 100 jaar oud is. In 1934 vestigde het bedrijf zich eveneens in Culemborg. Gispen is onder andere bekend om verschillende unieke ontwerpen in de Nederlandse designgeschiedenis, zoals de buismodellen van Willem Gispen zelf. De Gispen 101 eetkamerstoel en Gispen 412 fauteuil zijn wereldberoemd. Deze ontwerpen zijn zelfs toegevoegd aan het Nederlands Erfgoed. In 2020 is de productie van de meubelen verhuisd naar Sint Oedenrode, maar het Gispen Inspiratiecentrum is wel gebleven en kun je op afspraak bezoeken. Stukken uit zowel de klassieke als de moderne Gispencollectie zie je ook bij LKV Kantoorinrichting, gevestigd op de hoek van de Veerweg naast de haven. Begin 2024 opende in Culemborg het particulier RSGA Design Museum. Liefhebbers bezoeken de oude houtzagerij naast de nog in gebruik zijnde meubelfabriek voor de prachtige privécollectie designstoelen van verzamelaar en architect Maurice van Bakel. Met onder andere ontwerpen van Gerrit Rietveld, De Gelderland en Spectrum.
LKV Kantoorinrichting, Veerweg 84, open ma-vr 08.30-17.00 en za 09.00-12.00, www.lkv.nl
RSGA Design Museum, Industrieweg 15, een tijdslot voor een bezoek is te boeken op www.rsgadesign.com/en/rsga-design-museum